Stikstofoxide beschermt hart en vaten
Het helpt het immuunsysteem om infecties tegen tegaan, het stimuleert het ontstaan van erecties en het beschermthart en bloedvaten. De ontdekking van de veelzijdige werkzaamheidvan stikstofoxide (NO), waarvoor maandag de Nobelprijs voorgeneeskunde werd uitgereikt, was volgens de Utrechtse internist dr.Erik Stroes een wetenschappelijke doorbraak van formaat.
Het was eigenlijk een puur toevallige ontdekking. De Amerikaansefarmacoloog Robert Furchgott bestudeerde in de jaren zeventig heteffect van geneesmiddelen op bloedvaten van proefdieren en merktedat hij betere resultaten kreeg als hij zo voorzichtig met de vatenomsprong dat de vaatwand intact bleef. Hij concludeerde dat diewand dus kennelijk een onbekende stof afscheidde die voor ditresultaat verantwoordelijk was. Zes jaar later ontdekte zijnlandgenoot Louis Ignarro dat het om stikstofoxide ging.
Stroes: "Sinds die tijd is er veel onderzoek naar NO gedaan eninmiddels is duidelijk dat het gaat om een molecuul dat een zeerbrede werking in het lichaam heeft. Zo is bijvoorbeeld deViagra-pil mede op de werking van NO gebaseerd. Voor ons is vooralvan belang dat stikstofoxide zorgt voor de verwijding vanbloedvaten en dat het aderverkalking, nog steeds doodsoorzaaknummer één in ons land, tegengaat. Meer specifiek kun jezeggen dat NO ervoor zorgt dat de vaatwand niet plakkerig wordt,niet gaat lekken en dat zich geen bloedklonters op de vaatwandvormen. Inmiddels is duidelijk dat het optreden van hart- envaatziekten nauw samenhangt met een verstoring in de productie vanNO."
Gelijktijdig met de ontdekking van de werkzaamheid van NO inbloedvaten kwam er in het onderzoek aandacht voor de bekleding vande vaatwanden, het zogeheten endotheel. Dat systeem bleek namelijkde enzymen te bevatten die het zeer vluchtige NO produceren.Stroes: "In de jaren zestig werd het endotheel nog beschouwd alseen soort nutteloos behang in de bloedvaten, maar inmiddels isduidelijk dat het een uiterst actief systeem is dat vanlevensbelang is voor de productie van hormonen in ons lichaam.Gemiddeld bezit een mens ongeveer drie kilo endotheel. En daarinwordt permanent NO geproduceerd."
In 1992 werd NO uitgeroepen tot wetenschappelijk molecuul vanhet jaar en inmiddels wordt ook in Nederland op ruime schaalonderzoek gedaan naar de effecten van de verbinding, die zovluchtig is, dat hij in vrije toestand binnen een seconde weeruiteenvalt. Vandaar dat het onderzoek naar mogelijke middelen tegenhart- en vaatziekten zichconcentreert op het enzym dat NOproduceert. Ook in Utrecht vindt dat onderzoek plaats en deresultaten zijn volgens Stroes zeer veelbelovend.
"Tot nu toe is er voornamelijk met proefdierengeëxperimenteerd, en uit die proeven blijkt duidelijk dat hetinbrengen van het NO-enzym hart- en vaatziekten kan voorkomen. Enook al zijn we nog niet zover, ik heb goede hoop dat we het enzymin de toekomst ook bij mensen kunnen gebruiken. Dan denk ikbijvoorbeeld aan het gericht inbrengen van het enzym in eendichtslibbend bloedvat op de plaats waar de bloedklont isverwijderd. Dat zou best eens een belangrijke manier kunnen zijn omopnieuw dichtslibben te voorkomen."
Met de ontdekking van NO is inmiddels ook het raadsel opgelostvan de werking van het beroemde pilletje onder tong bij pijn op deborst. Dat pilletje bevat nitroglycerine dat bij inwendig gebruikNO afscheidt. Toen Alfred Nobel honderd jaar geleden methartklachten in het ziekenhuis werd opgenomen, weigerde hij nog omop doktersadvies nitroglycerine te slikken. Dat hij honderd jaarlater, zij het postuum en via het Nobelcomité, zijn vergissingtoegeeft, maakt de toekenning van de Nobelprijs Geneeskunde dezekeer tot een extra bijzondere gebeurtenis.
Erik Hardeman