Fraudejagers DUO vangen vooral studenten met migratieachtergrond

Amir is verbaasd wanneer hij het bericht krijgt. DUO stelt dat hij niet woont op het adres waar hij bij de gemeente staat ingeschreven. DUO vordert ruim 2000 euro aan studiefinanciering terug en geeft hem daarnaast een boete van 1000 euro. Volgens DUO is hij een fraudeur: hij zou een beurs voor uitwonende studenten opstrijken – bijna 300 euro in de maand in plaats van ruim 100 voor thuiswonenden – terwijl hij eigenlijk nog bij zijn ouders woont. Hij snapt er niets van. Hij woont bij zijn oom en tante en hun jonge zoontje, hij heeft er een eigen kamer. Niemand heeft hem iets gevraagd, DUO is niet bij hem binnen geweest. Waar komt dit vandaan?

Naast zijn mbo-studie werkt Amir veel, onder meer als taxichauffeur. “Ik ben een workaholic”, zegt hij. “Ik had drie baantjes. Werken, naar huis, douchen, snel omkleden, en door naar de flexploeg in de avond.” In het rapport van DUO leest hij dat controleurs zes keer hebben aangebeld voor een ‘huisbezoek’. Maar ze kwamen steeds overdag, altijd tussen 9 en 17. Niet gek dat er dan niemand thuis is, vindt Amir. Ze hadden ook eens ’s avonds moeten komen, dan hadden zijn oom en tante zijn kamer kunnen laten zien.

“Maar het ding is: ik woonde daar echt”

Dat is niet gebeurt. De handhavers gaan over tot een zogeheten buurtonderzoek, wat inhoudt dat ze buren vragen wie er volgens hen op het desbetreffende adres woont. In het geval van Amir spreken ze twee buren, die allebei verklaren dat er op het adres een Marokkaans stel met hun kleine zoontje woont. In de gespreksverslagen valt te lezen wat er gezegd is. “U vraagt of er nog een student woont. Nee. Ik zie alleen deze mensen en hun kind. Verder zie ik niemand. Meer weet ik niet.”

Twee van zulke verklaringen zijn voor DUO voldoende om Amir als fraudeur te bestempelen en hem duizenden euro’s te laten terugbetalen. Hij kan het niet geloven. “Stel je voor dat ik er inderdaad niet woonde, dan is dat zo. Maar het ding is: ik woonde daar echt.” 

Terugvorderingen en boetes
Amir is zeker niet de enige bij wie DUO heeft aangebeld. Sinds 2012 zijn er bijna 25.000 huisbezoeken afgelegd en bijna 10.000 keer meenden de controleurs dat er sprake was van fraude (of zoals DUO het noemt: misbruik). Er is voor 13,2 miljoen euro aan basisbeurs teruggevorderd en voor 7,4 miljoen euro aan boetes uitgedeeld.

De laatste jaren bestond de basisbeurs alleen nog in het mbo; voor het hoger onderwijs was de beurs afgeschaft per september 2015. Maar het zal niemand zijn ontgaan dat de beurs komend studiejaar weer terugkeert en dus krijgen studenten in het hoger onderwijs ook weer te maken met controles. Het kabinet wil het aantal huisbezoeken bovendien flink opschroeven. Het worden er vierduizend per jaar, heeft minister Dijkgraaf de Tweede Kamer laten weten. Dat is meer dan ooit. Het record was 3.769 huisbezoeken in 2014; in coronajaar 2020 waren het er nipt duizend.

De vraag is natuurlijk: gaat het goed met die controles? Dat is zeker niet vanzelfsprekend. In alle rechtszaken die studenten aanspannen wint maar liefst één op de vier. Bovendien is bekend sinds de toeslagenaffaire dat een rechtszaak ook ten onrechte te verliezen is.

“Dat buurtonderzoek was grote bullshit”, zegt Amir. “Ik ken de dochters van mijn buren, dus ik ben langsgegaan. Ze zeiden: ja, jij woont hier, wij weten ook niet wat onze ouders hebben gezegd.” Zijn buren spreken gebrekkig Nederlands, vertelt hij. “Ze verstonden er geen bal van, ze gingen gewoon met het gesprek mee.”

Foto: Shutterstock

Bezwaar maken
Amir maakt bezwaar tegen het besluit van DUO. Hij stuurt een verklaring van zijn buurvrouw mee dat ze onjuiste informatie heeft gegeven vanwege de taalbarrière. Ook verklaren zijn oom en moeder dat hij inderdaad bij zijn oom woont. Wanneer DUO zijn bezwaar van tafel veegt, stapt Amir naar de rechter. “Ik had het gevoel dat de zaak naar mij toe zou vallen”, vertelt hij. “De feiten zijn duidelijk. Het is een feit dat ik daar woonde.” Maar nee, de rechter verklaart het beroep ongegrond. De verklaringen van Amirs familieleden zijn subjectief en spelen daarom geen rol. De rechter ziet “geen aanknopingspunten om aan te nemen” dat de verklaring van de buurvrouw “niet naar waarheid is afgelegd of onjuistheden bevat”.

“Een rode vlag”, zegt deskundige op het gebied van getuigenverklaringen Annelies Vredeveldt. “Als iemand erop terugkomt, is dat een waarschuwing dat er iets mis is. Het is een reden voor meer onderzoek.” Maar de rechter denkt er anders over. “De buren hebben, onafhankelijk van elkaar, een nagenoeg gelijkluidende verklaring afgelegd”, en deze verklaringen “geven duidelijk en niet voor meerdere uitleg vatbaar aan dat op het BRP-adres geen student woont.” In hoger beroep komt de Centrale Raad tot hetzelfde oordeel, en daarmee is de kous af.

Meisje op kamers
We spreken ook Zahra en net als Amir heeft ze een migratieachtergrond. Ze wil op kamers, maar dat kan niet zomaar. “Ik ben een Nederlands meisje, maar mijn moeder is nog echt een Afghaanse vrouw, dus ze is bang voor mijn reputatie.” Daarom gaat ze bij haar oudere broer en schoonzus wonen. Dat vindt haar moeder prima.

Maar DUO vindt het verdacht dat ze bij haar broer woont en gaat op onderzoek uit. Ook in dit geval doet DUO een buurtonderzoek, maar dan bij haar moeder in de buurt. Een buurvrouw vertelt de handhavers, naar waarheid, dat ze Zahra nog regelmatig bij haar moeder ziet. Dat zeggen twee andere buren ook. DUO weet genoeg: dit zijn geen bezoekjes, ze woont er gewoon! Zahra moet studiefinanciering terugbetalen en krijgt een boete. Alles bij elkaar kost het haar 13.000 euro.

Daar blijft het niet bij. De controleurs zouden ook haar werkgever hebben gevraagd welk adres ze daar heeft opgegeven; ze werkte als student bij de gemeente. Het gevolg is dat haar manager geen contract meer wil aanbieden, zoals eerder beloofd.

Zahra wint haar rechtszaak wél

Zahra wint haar rechtszaak wél. Een van de controleurs was een stagiair en dat mag niet van de rechter. DUO wordt dus voor een procedurele fout op de vingers getikt, maar dat vindt Zahra niet genoeg. Ze wil dat DUO erkent dat het onderzoek zelf rammelde. Ze spant opnieuw een zaak aan tegen DUO en die wint ze deels: DUO moet Zahra een paar duizend euro betalen vanwege het psychisch leed dat haar is aangedaan. Maar tot haar verdriet krijgt ze niet de erkenning dat het onderzoek slecht was. 

Migratieachtergrond
Is het toeval dat deze studenten allebei een migratieachtergrond hebben? In veel rechtszaken lijkt het een rol te spelen. De advocaten die we spreken beginnen er soms zelf over. “De studenten die ik zie, hebben vaak een migratieachtergrond”, zegt bijvoorbeeld de Rotterdamse advocaat Jacqueline Nieuwstraten. Anderen bevestigen het vermoeden. Bij het inloopspreekuur van de Tilburgse advocaat Rachid el Bellaj kwamen er “altijd studenten met een migratieachtergrond” in verband met een zaak rond de basisbeurs. “Nooit een Jan, Piet of Henk.”

We willen het nader uitzoeken. Samen met collega-journalisten van NOS op 3 maken we een lijst van zeventig advocaten die de afgelopen tien jaar tegen DUO geprocedeerd hebben. We bellen ze en stellen steeds twee vragen: hoeveel van dit soort zaken voerde u, en in hoeveel daarvan had uw cliënt een migratieachtergrond? “Allemaal”, zeggen ze dan. Of: “Allemaal, behalve één!”

De 32 advocaten die gegevens wilden delen, voerden samen 376 zaken. In 367 daarvan was hun cliënt een student met een biculturele of migratieachtergrond. Dat is 98 procent. Het gaat om grofweg een kwart van alle gevoerde rechtszaken over de basisbeurs in de afgelopen tien jaar (1.463 zaken).

“Schokkend”, vindt de Maastrichtse hoogleraar privaatrecht Gijs van Dijck, die zich bezighoudt met etnisch profileren door overheidsorganisaties. Hij is een van de deskundigen aan wie we onze bevindingen voorleggen. Hij hekelt de manier waarop DUO studenten tot verdachten bestempelt.

Foto: DUB archief

Wie is verdacht?
DUO gaat niet zomaar bij willekeurige uitwonende studenten op bezoek. Om de pakkans zo groot mogelijk te maken, worden de studenten eerst gefilterd, waarbij DUO ‘risicoprofielen’ hanteert. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om de afstanden tussen de adressen van de student, de ouders en de opleiding.

Het is verdacht als studenten bij de buren op kamers gaan. Ook is het verdacht als een student tamelijk ver van de opleiding gaat wonen, terwijl het huis van de ouders er vlakbij staat. Ook leeftijd en ‘onderwijssoort’ doen ertoe in het risicoprofiel dat bestaat sinds er gespeurd ging worden naar misbruik: mbo’ers komen sneller in het zoeklicht.

Er ligt geen wetenschappelijke basis ten grondslag aan deze selectie. “Dat is een groot probleem”, zegt hoogleraar Van Dijck, “omdat je dan eigenlijk geen idee hebt wat je aan het meten bent. Je kunt prima met een algoritme werken, maar je moet wel weten wat het precies doet om te voorkomen dat je één groep eruit pikt.”

Na die eerste selectie van verdachte studenten gaat een speciale afdeling van DUO online verder kijken. Woont deze persoon in een studentenhuis? Dan zal het wel kloppen. Staat iemand ingeschreven bij een ander? Soms kun je online zien dat die twee een relatie hebben; dan hoeft er geen controleur op af.

“Geen beleid voor omgang met culturele verschillen”

Deze tweede schifting is dus mensenwerk, en mensen hebben nu eenmaal hun eigen verwachtingen en vooroordelen. Misschien is dat een verklaring voor de vele rechtszaken van studenten met een migratieachtergrond. Houdt DUO in de opsporing rekening met culturele verschillen?

“DUO legt de culturele achtergrond van een student/ouder/debiteur niet vast”, laat de dienst weten. “We kunnen alleen al daarom mensen niet verschillend van elkaar behandelen als het gaat om de culturele achtergrond. Er is dus ook geen beleid over hoe om te gaan met culturele verschillen. Wel wordt aan de toezichthouders gevraagd om rekening te houden met officiële christelijke of islamitische feestdagen door op die dagen geen huisbezoeken uit te voeren.”

Maar krijgen het fraudeteam en de controleurs misschien trainingen voor de omgang met uitzonderingsgevallen of culturele verschillen? Nee, is het antwoord. “DUO biedt geen trainingen aan medewerkers van het fraudeteam en controleurs die specifiek betrekking hebben op culturele verschillen.” Wel krijgen de medewerkers werkinstructies “ter bevordering van de kwaliteit van het onderzoek en ter voorkoming van willekeur”. Uitzonderingssituaties kunnen “te allen tijde aanleiding geven om gemotiveerd af te wijken van de instructies”.

We proberen te achterhalen of DUO zelf nadenkt over de mogelijkheid dat er weleens fouten worden gemaakt, maar het lijkt er niet op. DUO heeft het beleid bijvoorbeeld nooit goed geëvalueerd. “We hebben er wel samen over gesproken”, zegt woordvoerder Tea Jonkman. “Maar dat hebben we niet op papier gezet.” 

Dit verhaal is geschreven door Bas Belleman (HOP), Belia Heilbron en Anouk Kootstra (Investico voor Trouw en De Groene Amsterdammer).

Dit artikel is mede tot stand gekomen dankzij een werkbeurs Onderwijsjournalistiek van Stichting Onderwijsfonds COCMA en een beurs van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. De uitkomsten van dit onderzoek verschijnen ook in dagblad Trouw en weekblad De Groene Amsterdammer.